Ο "Τόμος του Μπελέζου"

Πριν πολλά χρόνια είχα ακούσει στο χωριό αφηγήσεις ηλικιωμένων για έναν σπουδαίο Κολλινιάτη επιστήμονα που σκοτώθηκε νέος στην Αλβανία κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940-41. Ήταν ο Δημήτριος Μπελέζος, δικηγόρος στην Αθήνα με λαμπρές προοπτικές. Ο Δ. Μπελέζος, γεννημένος κάπου στα μισά της δεκαετίας του 1910 ήταν γιος του παλιού παπά της Κολλίνας  Κωνσταντίνου Μπελέζου (τον οποίο μπορεί να δει κανείς γέροντα σε φωτογραφία του 1925 στο βιβλίο του Θάνου Βαγενά "Χρονικά Κολλινών Αρκαδίας", σελ. 169) και αδελφός του (μακαρίτη πια) Καθηγητή της Δερματολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Νίκωνα Μπελέζου. 

Αυτό που με είχε εντυπωσιάσει απ' όσα άκουσα ήταν ότι ο Δ. Μπελέζος είχε γράψει ένα σπουδαίο βιβλίο, τον "Τόμο του Μπελέζου". Αυτό τον Τόμο, όπως έλεγαν στο χωριό, έπρεπε να τον έχει διαβάσει κανείς για να πάρει το πτυχίο της Νομικής. Στην παιδική μου φαντασία ο Τόμος έπαιρνε μυθικές διαστάσεις και υπέθετα ότι θα ήταν χίλιες σελίδες, όπως οι τόμοι της "Εγκυκλοπαίδειας του Ηλίου" που είχαμε στο σχολείο.

Πριν από δέκα περίπου χρόνια, στη βιτρίνα ενός παλαιοβιβλιοπωλείου του κέντρου της Αθήνας ανακάλυψα τυχαία ένα αντίτυπο του "Τόμου του Μπελέζου". Πρόκειται για το βιβλίο "Επιτομή  Εκκλησιαστικού Δικαίου προς χρήσιν των φοιτητών". 

Το βιβλίο, όπως αποκαλύπτει και ο τίτλος του, δεν έχει φυσικά της μυθικές διαστάσεις που φανταζόμουν. Αποτελείται από 60 πυκνογραμμένες σελίδες, σε στρωτή καθαρεύουσα. Εκδόθηκε το έτος 1939 από το "Βιβλιοπωλείο Α. Καραβία", Ιπποκράτους-Ακαδημίας 50, Αθήναι, και τυπώθηκε από τον Α. Ματαράγκα-Γραφικαί Τέχναι. Το αντίτυπο που απέκτησα φέρει επιπλέον σφραγίδα με τα στοιχεία "Φοιτητικόν Βιβλιοπωλείον Αλεξάνδρας Α. Κοϊτσάνου, Σόλωνος 88, Αθήναι" και έχει τυπωμένη την τιμή του "δραχ. 50". Πρόλογο, απ' όπου θα μπορούσαμε, ενδεχομένως, να αντλήσουμε πληροφορίες για το συγγραφέα, το βιβλίο, δυστυχώς, δεν έχει. 

Στο οπισθόφυλλο όμως μας περιμένει μια έκπληξη, καθώς ανακαλύπτουμε ότι οι "Τόμοι του Μπελέζου" ήταν (ή τουλάχιστον επρόκειτο να γίνουν σύντομα, αν δε μεσολαβούσε ο πόλεμος) τέσσερις! Ο Δ. Μπελέζος, παρά το νεαρό της ηλικίας του, είχε αξιόλογο συγγραφικό έργο. Είχε δημοσιεύσει ήδη δύο βιβλία και ετοίμαζε κι άλλα δύο. Συγκεκριμένα, εκτός από την "Επιτομήν Εκκλησιαστικού Δικαίου", αναφέρονται τα εξής βιβλία, τα οποία μάλιστα δε φαίνεται να ήταν επιτομές αλλά κανονικά πανεπιστημιακά συγγράμματα, τα οποία καλύπτουν μεγάλο μέρος από τον κλάδο του αστικού δικαίου: "Ενοχικόν Δίκαιον έκδοσις 1938, δραχ. 200", "Γενικαί Αρχαί Αστικού Δικαίου (υπό εκτύπωσιν)" και "Ιδιωτικόν Διεθνές Δίκαιον (υπό εκτύπωσιν)".

Δυστυχώς, όμως, ο πόλεμος στέρησε νωρίς από τις Κολλίνες, και όχι μόνο, έναν άνθρωπο που θα μπορούσε να προσφέρει πολλά.

Οι παρατημένες βρύσες της Κολλίνας

Θλιβερή πραγματικά η εικόνα που αντίκριζε κανείς τις μέρες του Πάσχα περπατώντας στους δρόμους του χωριού και περνώντας μπροστά από την Πάνω Καμάρα κάτω από την πλατεία, την Κάτω Καμάρα στην Εκκλησούλα και τη Βρυσούλα λίγο πιο κάτω. 

Οι βρύσες αυτές σε παλιότερες εποχές έδιναν νερό για χιλιάδες ανθρώπους και ζώα. Μέχρι πριν δυο δεκαετίες μάς έσωζαν κυριολεκτικά στις λειψυδρίες τα καλοκαίρια. Εκεί οι γυναίκες έπλεναν τα ρούχα. Με το νερό τους ποτίζονταν κήποι και λουλούδια. 

Τώρα διαλύονται σιγά σιγά, εγκαταλελειμμένες, σπασμένες, χορταριασμένες. Εικόνες που αντιστοιχούν, δυστυχώς, στην ερήμωση του  χωριού μας.

Περί του ονόματος Κολλίνα/Κολλίνες - Μέρος Δ΄

Ι. Όσοι τις τελευταίες δεκαετίες έχουν ασχοληθεί με την προέλευση του ονόματος Κολλίνα/Κολλίνες τονίζουν ιδιαίτερα την ύπαρξη μιας Κολλίνας Πύλης ή Πόρτα Κολλίνας σε κάποιο σημείο του κολλινιάτικου χώρου και θεωρούν ότι αποτέλεσε έναν παλιότερο οικισμό από τον οποίο δημιουργήθηκαν οι σημερινές Κολλίνες και στον οποίο οφείλουν το όνομά τους.

Ο Θάνος Βαγενάς (Χρονικά Κολλινών Αρκαδίας, σελ. 44-47) γράφει  ότι κάποιος Κολλινιάτης στο πανηγύρι του Αγίου Χριστοφόρου του ανέφερε την Πόρτα Κολλίνα: "Μου έδειξε τον χώρο κάτω και δεξιά των Κολλινών, προς το Χελμό και την Αγιαειρήνη, σε σημείο προς τα δυτικά (για τον οποίο χώρο δεν είχα κατατοπισθεί ακόμη τοπογραφικά). Δεν μπόρεσα να βρω μεταφορικό μέσο να πάω προς τα εκεί (δηλ. σε απόσταση μιας ώρας πεζοπορικά, όπως μου είπαν). Αργότερα, που ξαναπήγα στις Κολλίνες, είχε πεθάνει ο τότε πληροφοριοδότης μου... Και κανένας δεν εγνώριζε τίποτα, για να επιβεβαιώσει την ύπαρξη τέτοιου τοπωνυμίου".

Στη συνέχεια υποθέτει ότι "ο οικισμός που ιδρύθηκε κάποτε κοντά στην 'Πόρτα Κολλίνα' (που θα ειπεί 'μικρή πόρτα, μικρή δίοδος' στη γλώσσα μιας παλαιότερης εποχής, οπότε χρησιμοποιούσαν περισσότερους από τώρα ξενικούς όρους και τοπωνύμια) έδωσε το όνομα Κολλίνα και στον ευρύτερο χώρο. Κι όταν αργότερα οι κάτοικοι της πρώτης εκείνης Κολλίνας για διάφορους λόγους μετακόμισαν πιο επάνω, στους λόφους κάτω από τον Άγιο Χριστόφορο, πήραν μαζί τους εκείνο το τοπωνύμιο της Κολλίνας (που τους εθύμιζε την πρώτη συνοίκησή τους) και το 'εγκατέστησαν΄τη νέα πατρίδα τους (όπως έγινε για πλήθος άλλες μετοικεσίες)".

Την ερμηνεία αυτή την χαρακτηρίζει ως την πιο πιθανή. Ωστόσο ομολογεί ότι δεν αποδεικνύεται με γραπτά κείμενα και πως ξεχάστηκαν οι παλιές παραδόσεις, αφού η νέα Κολλίνα συγκέντρωσε κατοίκους κι από άλλους μικρούς οικισμούς που δεν είχαν γνώση της ενέργειας των πρώτων οικιστών. Και προσθέτει δύο υποδείξεις: Πρώτον, ότι αυτή η Πόρτα Κολλίνα μπορεί να ταυτιστεί με το αρχαίο Οίον (που σημαίνει μοναδικό πέρασμα) μεταξύ Σπάρτης και Αρκαδίας και, δεύτερον, ότι εντοπίζεται στην περιοχή και η ονομασία Κλεισούρα, που υποδηλώνει την "κλεισώρεια", το στενό δηλαδή πέρασμα ανάμεσα στα βουνά, τη μοναδική δίοδο.

Ο Αντώνης Παπαγιαννόπουλος (Το χωριό μου, σελ. 11-13) αναφέρει  αφήγηση παλιού Βλαχοκερασιώτη, σύμφωνα με την οποία "Το παλιό χωριό ήταν εκεί όπου βρισκόταν η Κλιβίτσα και ελέγετο "Πόρτα Κολλίνα" (μικρή πόρτα, πέρασμα, δίοδος, μπασιά κλπ και είχε σχέση με το αρχαιότατο Οίον, δηλ. μονό πέρασμα) και αποτελούσε δρόμο μεταξύ Σπάρτης και Αρκαδίας. Ένα σημαντικό τεκμήριο είναι η αποκάλυψη ευρήματος ενός αρχαίου δρόμου, προ χριστιανικής εποχής και μήκους 160 μέτρων περίπου, με εμφανή τα σημάδια αρμάτων (αρματοτροχιές). Πρέπει να ήταν κάποιας μεσαιωνικής εποχής "Πόρτα Κολίνα", που οι κάτοικοί της ήρθαν και έκτισαν το σημερινό χωριό Κολλίνες και πήρε ίσως απ' το Πόρτα Κολλίνα τ' ονομά του". Επισημαίνει, επίσης, την ύπαρξη κάποιου βιβλίου με τον τίτλο "Κολλίνα Πύλη", που ερμηνεύεται ως πέρασμα ανάμεσα σε δυο βουνά.

Ο παπα-Θανάσης Καραφωτιάς, τέλος, υποθέτει ότι η Πόρτα Κολλίνα (που θεωρεί ότι ενδέχεται να συνδέεται με το αρχαίο Οίον της Οιάτιδας Χώρας) ίσως βρίσκεται στον κολλινιάτικο κάμπο στην περιοχή ανάμεσα στα Παλιάλωνα και την Αγία Ειρήνη. Σημειώνει, μάλιστα, ότι κάποιος συμπατριώτης είχε πει ότι εκεί κατά τη διάνοιξη του δρόμου βρέθηκαν τάφοι με οστά (εφημερίδα "Η Σκιρίτις", φ. 69, 30-5-2004, σελ. 1 και 4).

Όσο κι αν έψαξα, δεν κατάφερα να βρω κάποιο στοιχείο που να θεμελιώνει την ύπαρξη μιας Πόρτας ή Πύλης Κολλίνας στην περιοχή μας (είτε στον κάμπο είτε στην Κλιβίτσα) ούτε εντόπισα κάποιο βιβλίο με αυτό τον τίτλο. Για το λόγο αυτό, θεωρώ πιο πιθανό ότι οι συγγραφείς και όσοι τους έδωσαν πληροφορίες έχουν παρασυρθεί από την τη ρωμαϊκή Porta Collina.

ΙΙ. Ήρθε, λοιπόν,  η ώρα να ταξιδέψουμε στην αρχαία Ρώμη, για να συναντήσουμε μιαν άλλη Κολλίνα, την Porta Collina, μία από τις πύλες της πόλης. Γι' αυτή την ξένη Collina υπάρχει αρκετό υλικό.

Ας δούμε πρώτα πρώτα τη θέση της στο χάρτη της αρχαίας Ρώμης:

Η Porta Collina σημειώνεται στο χάρτη με τον αριθμό 1.  Βρισκόταν στον  Κυρινάλιο Λόφο (collis Quirinalis) της αρχαίας Ρώμης και αποτελούσε πύλη του Σερβιάνειου Τείχους (Muri Serviani) της πόλης, το οποίο σημειώνεται με κόκκινη γραμμή στο χάρτη. Το τείχος αυτό έχτισε ο Servius Tulius, βασιλιάς της Ρώμης (578-535 π.Χ.). Από την Porta Collina ξεκινούσαν η Σαλαρία οδός (via Salaria) και η Νωμαντανή οδός (via Nomentana). Γράφει χαρακτηριστικά ο Στράβων: "Ἔστρωται δὲ δι´ αὐτῶν (των Ρωμαίων) ἡ ( τε) Σαλαρία ὁδὸς οὐ πολλὴ οὖσα, εἰς ἣν καὶ ἡ Νωμεντανὴ συμπίπτει κατὰ Ἠρητὸν τῆς Σαβίνης κώμην ὑπὲρ τοῦ Τιβέρεως κειμένην, ἀπὸ τῆς αὐτῆς πύλης ἀρχομένη τῆς Κολλίνης" (Στράβωνος, Γεωγραφικών Πέμπτον, 5,3,1). Και περιγράφει παρακάτω πώς ο Σέρουιος (Servius) πραγματοποίησε την οχύρωση: "καὶ ἐπέβαλον τεῖχος καὶ πύργους ἀπὸ τῆς Κολλίνας πύλης μέχρι τῆς Ἠσκυλίνας" (5.3.7). Σε άλλο σημείο ο Στράβων σημειώνει ότι υπήρχε "πρὸ τῆς πύλης τῆς Κολλίνης ἱερὸν Ἀφροδίτης Ἐρυκίνης λεγόμενον" (Στράβωνος, Γεωγραφικά, Βιβλίο Α,ΙΙ,5). Στη μάχη της Κολλίνης Πύλης το 82 π.X. ο Σύλλας  νίκησε τους αντιπάλους του, μπήκε θριαμβευτής στη Ρώμη και αναγορεύθηκε δικτάτωρ συγκεντρώνοντας στο πρόσωπό του τη στρατιωτική, τη νομοθετική και τη δικαστική εξουσία. Κατά το Μεσαίωνα η Porta Collina ονομαζόταν ad Castellum Adriani, ενώ το 1872 ερείπιά της βρέθηκαν στην οδό Venti Settembre της σύγχρονης Ρώμης.

ΙΙΙ. Κλείνοντας αυτή την ανάρτηση, καταλήγω στο συμπέρασμα ότι η δική μας Κολλίνα, μάλλον, δεν έχει σχέση με Porta Collina της αρχαίας Ρώμης και ότι, μάλλον, στα μέρη μας δεν υπήρξε καμία Πόρτα ή Πύλη Κολλίνα.

Θα αναρωτηθεί, ενδεχομένως, ο αναγνώστης για ποιο λόγο κάναμε μάθημα ρωμαϊκής ιστορίας και γεωγραφίας. Ίσως, απλά επειδή είναι ωραίο να ξέρεις ότι ότι το όνομα του χωριού σου υπήρχε πριν από 2.500 χρόνια σε μια πόλη που έγινε αργότερα πρωτεύουσα του αρχαίου κόσμου. Ίσως, όμως, και επειδή είναι ένα ερέθισμα να ψάξουμε περισσότερο και να τεκμηριώσουμε τη σύνδεση του χωριού μας με τη ρωμαϊκή Porta Collina. Εν πάση περιπτώσει, με την επόμενη ανάρτηση θα επιστρέψουμε στα μέρη μας, στην Πελοπόννησο των χρόνων της Φραγκοκρατίας για να εξετάσουμε μια ακόμα  ενδιαφέρουσα ετυμολογική εκδοχή.